Mahmut ÇOLAK

Bilindiği üzere; 506 sayılı Yasanın Ek 5 inci maddesi sigortalıların “itibari hizmet” müessesesini düzenlemektedir. Anılan Yasada itibari hizmet kavramı ilk kez 11.08.1977 tarih ve 2098 sayılı Yasa ile getirilmiştir. 20.06.1987 tarih ve 3395 sayılı Yasa ile de, itibari hizmetten yararlananların kapsamı genişletilmiştir. İtibari hizmet sisteminin getirilmesindeki amaç; çalışılmayan ve dolayısıyla prim ödemesi yapılmayan sürelerin, çalışılmış gibi değerlendirilerek, sigortalılık sürelerine eklenmesi suretiyle daha erken emeklilik statüsüne geçilmesini sağlamaktır. İnsan sağlığını ve ömrünü olumsuz yönde etkileyen bazı ağır ve yıpratıcı türden işlerde çalışan sigortalılar için getirilen bu uygulama ile ayrıca anılan işleri özendirmek, yapılan işin niteliği gereği çalışanlar üzerinde doğurduğu fiziki ve ruhi çöküntüleri bir ölçüde önlemek amaçlanmıştır.

 

İtibari hizmet, hizmetin geçtiği yer ile belli bir görev/kanunlara tabi çalışma dikkate alınarak, sigortalılık sürelerine belirlenen gün sayısının ilave edilmesi ile hesaplanmaktadır. Ayrıca 506 sayılı Yasanın Ek 39 uncu maddesi hükmü ile de sigortalılık süresine ilave edilen gün sayıları, 5 yıldan çok olmamak üzere anılan Yasanın 60 ve Geçici 81 inci maddelerinde belirtilen yaş hadlerinden de indirilmektedir. Böylelikle, itibari hizmetten yararlanan sigortalıların daha erken emekli olmaları imkânı getirilmiş olmaktadır.

 

Bu çalışmamızda, itibari hizmet süresinin, sigortalılık süresi ile prim ödeme gün sayılarına[1] olan etkileri ile itibari hizmetin kapsamının genişletilmesine ilişkin Anayasa Mahkemesinin kararı doğrultusunda 27.03.2007 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere Kurum[2] uygulamasına yer verilecektir (01.01.2008 tarihinde yürürlüğe girecek olan 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun ilgili maddesi de bilgi amaçlı olarak verilecektir.).

 

506 sayılı Yasaya göre sigortalı sayılanların, aşağıda sayılan görevlerde geçen sigortalılık sürelerine, bu sürelerin her tam yılı için, hizalarında gösterilen süreler, sigortalılık süresi olarak eklenir.

Kesirlerin hesaplanmasında tam yıl 360 gün olarak alınır. Fiilen çalışılmış güne eklenecek itibari hizmet günü sayısının bulunmasında (çalışılan gün sayısı x 0,25) formülü uygulanır.

 

(11.08.1977–2098/1 md. ile gelen Ek 2. md. hükmü olup madde numarası teselsül ettirilmiştir.)

 

Malûllük, Yaşlılık ve Ölüm Sigortalarına tabi çalışmalarının en az 3600 gününü ek madde 1 de belirtilen işlerde geçiren sigortalılar, ek madde 1 de (Ek Madde 5) yer alan itibarî hizmet süresine ilişkin hükümlerden yararlanırlar.

 

Ağır, yıpratıcı ve zehirleyici işyerlerinden sayılan ve bu Kanuna tabi işyerlerinde çalışan sigortalılardan alınacak Malullük, Yaşlılık ve Ölüm Sigortaları primi % 22'dir. Bunun % 9'u sigortalı hissesi, % 13'ü işveren hissesidir.

 

(25.08.1999–4447/16 md.) Bu Kanunun Ek 5 ve Ek 6 ncı maddeleri gereğince sigortalılık süresine ilave edilen gün sayıları, beş yıldan çok olmamak üzere bu Kanunun 60 ve Geçici 81 inci maddelerinde belirtilen yaş hadlerinden indirilir.

 

 

a) Maddede[3] belirtilen sigortalılardan olması ve 2098 sayılı Yasanın yürürlük tarihi olan 01.09.1977 tarihinde ve bu tarihten sonra anılan nitelikte sigortalı sayılması,

 

b) Maddede belirtilen hizmetin geçtiği yer olarak gösterilen işyerlerinde çalışılmış olması,

 

c) Maddede belirtilen işlerde en az 3600 günlük sürenin tamamlanmış olması.

 

 

İtibari hizmet süresi,

 

—Sigortalılık süresine eklenir.

 

—Sigortalılık başlangıç süresini geriye götürmez.

 

—Prim ödeme gün sayısına eklenmez.

 

—2829 sayılı Sosyal Güvenlik Kurumlarına Tabi Olarak Geçen Hizmetlerin Birleştirilmesi Hakkında Kanunun geçerli hizmet süreleri başlıklı 7 nci maddesi hükmüne göre, hizmet süreleri toplamına katılmaz.

 

—Yurt dışındaki çalışmalar değerlendirilemez.

 

—506 sayılı Yasa ile sınırlı tutulduğundan, kıdem tazminatında dikkate alınmaz.

 

—506 SK.[4] nun Ek 5 ve 2098 SK. na göre; matbaada çalışanların itibari hizmetleri, kanunun yürürlük tarihinden sonrakiler için geçerlidir. 2098 SK. dan önceki sürelerde ise borçlanma yaptırılması gerekir.[5]

 

—506 SK. Ek 5 inci maddeden yararlanabilmek için, 2098 sayılı Yasayla eklenen Ek 2 inci maddeye göre, dava tarihine kadar 3600 gün çalışmak gerekli değildir. Yani 3600 gün çalışma şartını bilahare tamamlayabilir. Bunu, Kurum infaz sırasında dikkate alacaktır.[6]

 

—İtibari hizmetten part-time olarak ta yararlanılabilir. Önemli olan prim oranlarının Ek 7 inci maddeye göre ödenmesidir.[7]

 

—2098 SK. ve itibari hizmet süresinden yararlanma şartları ve yönteminde; izinli ve istirahatlı günler tespit edilip düşüldükten sonra fiilen çalışılan gün sayısı esas alınmalıdır.[8]

 

—506 SK. Ek 5 inci madde uyarınca itibari hizmet süresi iki kere eklenemez. Yani hem sigortalılık hizmet süresine hem de prim toplamına eklenemez. Sadece hizmet süresine ilave edilir.[9]

 

—İtibari hizmet süresi salt sigortalılık süresine eklenir, fiili prim ödeme gün sayısına eklenmesi söz konusu değildir.[10]

 

—İtibari hizmetten yararlananların Yasaca sınırlandırılması Anayasaya aykırı değildir.[11]

 

—İtibari hizmet sürelerine ilişkin davalar, idari yargı yerinde çözümlenir. 506 sayılı Yasadan kaynaklanmaktadır.[12]

 

—İtibari hizmet hesabında, izinli günler nazara alınmaz.[13]

 

—506 sayılı Yasaya göre sigortalı sayılanların, aynı Yasa Ek 5 inci maddesinde sayılan görevlerde geçen sigortalılık sürelerine, bu sürelerin her tam yılı için, belirtilen maddedeki tabloda gösterilen süreler, sigortalılık süresi olarak eklenir. Ancak, somut olayda anılan madde koşullarının gerçekleşme gerekçeleri değerlendirilmeden, tüm çalışma süresinin itibari hizmet süresinden yararlanmayı gerektirir çalışma kapsamında kabulü ve dava tarihinden sonraki dönemde çalışılacak günler yönünden de tespit hükmü kurulmuş olması usul ve yasaya aykırıdır.[14]

 

 

 

İtiraz konusu Yasa kuralı, Sosyal Sigortalar Kanunu’na tabi sigortalılardan, azotlu gübre ve şeker sanayiinde fabrika, atölye, havuz ve depolarda, trafo binalarında çalışan; ağır, tehlikeli, sağlığa zararlı çalışma koşulları altında işlerini görmekte olan ve kanun metninde yaptıkları işler belirtilen bir kısım sigortalılara itibari hizmet süresinden yararlanma olanağı getirmektedir.

 

Kanunun uygulamasında itibari hizmet süresinden yararlanılabilmesi için sigortalının iki koşulu birlikte gerçekleştirmesi aranmaktadır. Buna göre, sigortalının azotlu gübre ve şeker sanayinde, fabrika, atölye, havuz ve depolarda, trafo binalarında çalışma koşulunu yerine getirmesi birinci şarttır. İkinci şart ise, sigortalının, belirtilen bu işkollarında yer alan ve Kanunda sayma suretiyle belirtilmiş olan bir kısım ağır, riskli, sağlığa zararlı işleri ifa etmesidir.

 

İtiraz konusu Yasa kuralının, ağır, riskli ve sağlığa zararlı işlerde çalışan kişilere itibari hizmet süresinden yararlanma olanağı tanımak amacıyla kabul edilmiş olduğu anlaşılmaktadır. Oysa bu nitelikteki işlerin sadece azotlu gübre ve şeker sanayinde bulunmadığı, diğer pek çok sanayi dalında da bu nitelikte işlerin görülmekte olduğu açıktır. Bu durumda, itibari hizmet süresinden yararlanabilecekler belirlenirken yapılan işin niteliğinin dikkate alınması, böylece hangi iş kolunda çalışıyor olursa olsun ağır, riskli ve sağlığa zararlı işleri yapan bütün sigortalıların bu olanaktan yararlanmalarını sağlayacak bir düzenlemeye gidilmesi Anayasada öngörülen eşitlik ilkesinin gereğidir.

 

İtibari hizmet süresinden yararlanmayı gerektiren olgu sanayi kolları farklı da olsa belli ağır, riskli ve sağlığa zararlı işlerin yapılmasıdır. Bu nitelikteki işleri yapan kişilerin aynı durumda olmadıkları ileri sürülemez. Aynı hukuksal durumda bulunanların farklı kurallara tabi tutulması eşitlik ilkesine aykırılık oluşturacağından itiraz konusu Yasa kuralı Anayasa’nın eşitlik ilkesine yer veren 10 uncu maddesine aykırı olduğundan iptaline karar verilmiştir.

 

 

506 sayılı Kanunun Ek 5 inci maddesinin IV numaralı bendi, Anayasa Mahkemesinin söz konusu iptal kararının yürürlüğe girdiği 27.03.2007 tarihinden geçerli olmak üzere uygulanma şekli aşağıdaki gibidir:

 

a) Bir hizmet süresine itibari hizmet süresi eklenebilmesi, o hizmetin 506 sayılı Kanunun Ek 5 inci maddesindeki çizelgenin "Sigortalılar" ve "Hizmetin Geçtiği Yer" başlıklı sütunlarında nitelikleri sayılı hizmetler kapsamında bulunmasına bağlı olduğundan, hizmetin azotlu gübre ve şeker sanayiinde geçmesi şartına bakılmadan tüm fabrika, atölye, havuz ve depolarda, trafo binalarında çalışan sigortalıların çelik, demir ve tunç döküm, zehirli, boğucu, yakıcı, öldürücü ve patlayıcı gaz, asit, boya işleriyle gaz maskesi ile çalışmayı gerektiren, patlayıcı maddeler yapılmasında ve kaynak işlerinde geçen hizmetleri de, 27.03.2007 tarihinden sonra itibari hizmet kapsamında değerlendirilecektir.

 

b) Kanun, itibari hizmet kapsamındaki işyerleri ve işleri birlikte tanımladığından bu işlerin üretim süreci içerisinde yapılmış olması gerekmektedir. Bu nedenle, fabrika, atölye, havuz ve depolarda, trafo binaları işyerlerinde kontrol ve benzeri amaçlarla kısa süreli çalışanlarla, bu işleri fiilen yapmayıp işin yönetim görevini yapan veya bu işyerleri dışında söz konusu işleri yapan sigortalılar, itibari hizmet süresinden yararlandırılmayacaktır.

 

c) Anayasa Mahkemesi kararı gereğince itibari hizmet süresi kapsamına giren sigortalılar için işverenlerce yasal süresinde internet ortamında verilecek aylık prim ve hizmet belgeleri "3" numaralı belge türü ile düzenlenecek olup, itibari hizmet süresinden yararlanacak sigortalılar için % 9 sigortalı hissesi, % 13 işveren hissesi olmak üzere % 22 oranında malullük, yaşlılık ve ölüm sigortası primi ödenecektir.

 

d) 27.03.2007 tarihi ile bu Tebliğin yayımı tarihi arasında Anayasa Mahkemesi Kararında öngörülen itibari hizmet süresi kapsamında geçtiği halde "1" numaralı belge türü[17] ile Kuruma bildirilen sigortalılar için kağıt ortamında iptal aylık prim ve hizmet belgesi ve "3" numaralı belge türü[18] ile asıl aylık prim ve hizmet belgesi düzenlenerek verilecektir.

 

e) Anayasa Mahkemesi kararı gereğince itibari hizmet süresi kapsamına giren ancak tebliğin yayımlandığı 2007/Ağustos ayı sonuna kadar "1" nolu belge türü ile Kuruma bildirilen sigortalılar için kağıt ortamında iptal nitelikte aylık prim ve hizmet belgesi, bunun yerine ise yine kağıt ortamında "3" numaralı belge türünden asıl nitelikte aylık prim ve hizmet belgesi düzenlenerek Kuruma verilecektir.

 

Anayasa Mahkemesi kararına istinaden itibari hizmet süresi kapsamına giren çalışmalara ilişkin 2007/Mart ila 2007/Temmuz dönemi aylarına ait olmak üzere "3" numaralı belge türünden düzeltme amacıyla verilecek olan aylık prim ve hizmet belgelerinin, en geç 30.11.2007 tarihine kadar verilmesi ve tahakkuk edecek fark primlerin de bu süre içinde ödenmesi halinde gecikme cezası ve gecikme zammı tahsil edilmeyecektir. Anılan sürede primlerin ödenmemesi halinde ise 30.11.2007 tarihini takip eden ilk günden itibaren gecikme cezası ve gecikme zammı uygulanacaktır.[19]

 

 

f) İtibari hizmet uygulaması yine beyan esasına dayalı olarak yürütülecektir. Kurumun, konu ile ilgili inceleme ve araştırma yetkisi saklıdır.

 

g) Sigortalılar, 506 sayılı Kanunun Ek 5 inci maddesi kapsamında belirtilen işlerde 2098 ve 3395 sayılı kanunlar kapsamında geçen süreler toplamının en az 3600 gün olması kaydı ile itibari hizmet kapsamında % 22 prim üzerinden Kuruma bildirilen hizmetlerin 1/4’ü sigortalılık sürelerine eklenmek, 5 yıla kadar bölümü de emeklilik yaş hadlerinden indirilmek suretiyle erken emeklilik hakkından yararlanabileceklerdir.

 

 

 

Çalışılmış gün sayısı x 0,25

 

 

Sigortalı A ile ilgili bilgiler şöyledir:

 

— Toplam sigortalılık süresi 15 yıl 6 ay 5 gün

—Toplam sürenin Ek Madde 5 kapsamındaki işyerlerinde geçen sigortalılık süresi 12 yıl 4 ay 4 gün

 

Toplam itibari hizmet süresi ile sigortalılık süresinin bulunması aşağıdaki gibidir:

 

—İtibari hizmet süresi (12 yıl 4 ay 4 gün süresinin gün olarak karşılığı 4444 gündür. 4444 x 0,25 = 1111 gün (3 yıl 1 ay 1 gün)

—Toplam itibari hizmet süresi 12 yıl 4 ay 4 gün + 3 yıl 1 ay 1 gün = 15 yıl 5 ay 5 gündür.

—Toplam sigortalılık süresi = 18 yıl 7 ay 6 gün

 

“Aşağıda belirtilen işyerlerinde ve/veya işlerde çalışan sigortalıların, hizmet sürelerine, bu işyerlerinde ve/veya işlerde geçen çalışma sürelerinin her 360 günü için karşılarında gösterilen prim gün sayıları, fiilî hizmet süresi zammı olarak eklenir. 360 günden eksik sürelere ait fiilî hizmet süresi zammı, 360 gün için eklenen fiilî hizmet süresi ile orantılı olarak belirlenir.

 

Aşağıdaki bentlerden birden fazlasına dahil olanlar için, en yüksek olan bentten fiilî hizmet süresi zammı uygulanır.

Yukarıdaki hükümlere göre hesaplanan fiilî hizmet süresi zammı sekiz yılı geçmemek üzere uzun vadeli sigorta kolları uygulamasında prim ödeme gün sayısına eklenir ve emeklilik yaş hadlerinden üç yılı geçmemek üzere yarısı indirilir. Yukarıda yer verilen tablonun (4) numaralı sırasında yer alan ve 180 gün fiilî hizmet zammı süresi verilen sigortalılar için sekiz yıllık süre sınırı uygulanmaz.

 

Bu maddenin uygulanmasına ilişkin usûl ve esaslar Kurumun önerisi üzerine Bakanlıkça çıkarılacak yönetmelik ile düzenlenir.”

 

506 sayılı Kanun ile 5434 sayılı Kanun hükümlerine göre, bazı ağır ve yıpratıcı işler için, itibarî hizmet veya fiilî hizmet süresi zammı adıyla farklı esas ve sürelerde verilmekte olan fiilî hizmet sürelerine ayrıca eklenen süreler yeniden düzenlenirken, sosyal güvenlik kurumlarına göre farklılıkları kaldırarak norm birliği sağlanması amaçlanmıştır. Böylece fiilî hizmet süresi zammı adıyla, 90 gün ile 180 gün arasında olmak üzere maddede belirtilen işyerlerinin belirtilen görevlerinde geçirilen hizmet sürelerinin her yılı için ek hizmet süresi imkânı verilmektedir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Fiilî hizmet süresi zammı bazı unvan veya işyerleri veya işler açısından 4c kapsamındaki (devlet memurları ile diğer kamu görevlileri kastedilmektedir) sigortalılar yönünden Anayasa Mahkemesinin 15.12.2006 tarihli 2006/111 Esas, 2006/112 Karar sayılı kararları[20] ile iptal edildi (Madde 40, Cetvel sırası 8, 12, 13, 14).

İtibari hizmet süresinden yararlanan kesimler Yasada sınırlı olarak sayılmış olup, sayılanların dışındakilerinin yararlanması mümkün görülmemektedir. İtibari hizmet süresinden yararlanabilmek için; belirtilen iş ve işyerlerinde sigortalı olarak en az 3600 gün çalışmış olmak gerekmektedir. İtibari hizmet süresi, 506 sayılı Yasanın 108 inci maddesinde belirtilen sigortalılık süresine eklenerek en fazla 5 yıllık olan kısmı yaş hadlerinden indirilerek erken emeklilik sağlamaktadır. Prim ödeme gün sayısına herhangi bir etkisi yoktur.

3395 sayılı Kanunla 20.06.1987 tarihinde kapsamı genişletilen itibari hizmet, bu defa 27.03.2007 tarihinden itibaren uygulanmak üzere, hizmetin azotlu gübre ve şeker sanayiinde geçmesi şartına bakılmadan, tüm fabrika, atölye, havuz ve depolarda, trafo binalarında çalışan sigortalıların çelik, demir ve tunç döküm, zehirli, boğucu, yakıcı, öldürücü ve patlayıcı gaz, asit, boya işleriyle gaz maskesi ile çalışmayı gerektiren, patlayıcı maddeler yapılmasında ve kaynak işlerinde geçen hizmetleri de itibari hizmet kapsamında değerlendirileceği Anayasa Mahkemesinin 04.10.2006 tarihli 2002/157 E. ve 2006/97 sayılı kararları ile sağlanarak genişletilmiştir.

 

Yukarıda sayılan işyerlerinde yani kapsama dâhil edilen işyerlerinde 27.03.2007–18.08.2007 devresine ait 2007/03–04–05–06–07–08. aylara ait düzeltme amacıyla verilecek olan aylık prim ve hizmet belgelerinin kâğıt ortamında 30.11.2007 tarihine kadar verilmesi halinde idari para cezası uygulanmayacak, aylık prim ve hizmet belgesi karşılığı fark primlerin da anılan tarihe kadar ödenmesi durumunda gecikme zammı tahakkuk ettirilmeyecektir.

 

Konu ile ilgili olarak, iki öneride bulunmakta yarar görüyorum. Bunlar;

a) İtibari hizmet süresinin sigortalılık süresine eklenebilmesinde bunu gerektiren çalışmaların yurt dışını da kapsayacak şekilde genişletilmesi yönünde yasal düzenlemeye gidilmelidir.

 

b) İzinli ve istirahatlı günlerin itibari hizmet sürelerine dâhil edilmesi, 4857 sayılı İş Yasasının 54 ve 66 ıncı maddeleri hükümlerine paralellik sağlanması açısından yerinde bir uygulama olacaktır.

 

 

---