Hangi ödemelerin sigorta primine esas kazanç matrahına dâhil edileceği, hangi ödemelerin de dâhil edilmeyeceği konusunda tam bir fikir birliğine ulaşılmış değildir. Prim matrahına dâhil edilmeyen bir ödemeden dolayı Kurumun[1] prim kaybı, sigortalının ise hak kaybı doğmaktadır. Bu çalışmamızda, sigorta primine esas olan ve olmayan kazançlar, 5754 sayılı Yasayla yapılan düzenlemeler çerçevesinde irdelenmeye çalışılacaktır.

  

“ Sigortalılarla işverenlerin bir ay içinde ödeyecekleri primlerin hesabında;

 

a) Sigortalıların o ay içinde hak ettikleri ücretlerin,

 

b) Prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkaktan sigortalılara o ay içinde ödenenlerin,

 

c) İdare veya kaza mercilerince verilen karar gereğince (a) ve (b) fıkralarında yazılı kazançlar niteliğinde olmak üzere sigortalılara o ay içinde yapılan ödemelerin,

 

Brüt toplamı esas alınır.

 

Şu kadar ki, ölüm, doğum ve evlenme yardımları, yolluklar, kıdem, ihbar ve kasa tazminatları, ayni yardımlar ile Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca miktarları yıllar itibariyle belirlenecek yemek, çocuk ve aile zamları, sigorta primlerinin hesabına esas tutulacak kazançların aylık tutarının tespitinde nazara alınmaz. Bunların dışında her ne ad altında ödeme yapılırsa yapılsın tüm ödemeler prime tabi tutulur.

Genel anlamda ücret, bir kimseye bir iş karşılığında işveren veya üçüncü kişiler tarafından sağlanan ve para ile ödenen tutardır (4857 sayılı İş Kanunu Madde 32)

 

—4857/41, 42, 43 üncü maddeleri uyarınca sigortalıların yaptıkları fazla çalışmalar,

    

—4857/46 ncı maddesi uyarınca çalışanlara bir çalışma karşılığı olmaksızın ödenen hafta tatili ücretleri,

 

—4857/47 nci maddesi uyarınca tatil yapılmayarak, çalışılması halinde ödenecek olan ulusal bayram ve genel tatil günü ücretleri,

 

—4857/70 inci maddesi uyarınca yapılan hazırlama, tamamlama ve temizleme işleri için hak kazanılan artırımlı ücretler,

 

— 2821 sayılı Sendikalar Kanunun 30 uncu maddesi uyarınca görevine iade edilen sendika temsilcisi sigortalıya bu işe iade üzerine yapılan ödemeler,

 

— Sigortalıların toplu iş sözleşmesi hükümlerine istinaden geriye dönük süreleri kapsayan ücret artışları, özel sektöre ait işyerlerinde sözleşme kapsamı dışında kalan personele yapılan ücret artışları, sigortalılara istirahatlı iken ödenen ücretler, yıllık izin ücretleridir.

—Primler (çalışma, satış, devamlılık, istihsal, idareci primi), ikramiye (bayram, yılbaşı, temettü ikramiyesi), eleman teminindeki güçlük zammı, kıdem zammı ve benzerleri.

506 sayılı Kanunun 77 nci maddesinin (c) fıkrası uyarınca, idare veya kaza mercilerince geçmiş sürelere ait olup, ücret ve benzeri nitelikte (fazla mesai, prim, ikramiyeler) kazançların ödenmesi hususunda verilen kararlar üzerine yapılan ödemeler geçmiş süredeki aylar nazarı itibara alınmaksızın ödemenin yapıldığı ay itibariyle prime esas tutulacaktır.

 

Kıdem tazminatının niteliği itibariyle ücret sayılabilecek bir kazanç durumunda Olmadığı ve esasen işten ayrılan sigortalının o andan itibaren sigortalılık vasfı da kalmadığından sigorta primine matrah teşkil etmemesi gerekmektedir. İşveren tarafından ihbar önellerine riayet edilmeksizin işçinin işine son verilmesi halinde, ihbar önellerine ait ücret tutarlarının tazminat olarak ödenmesi gerektiğinden, işçinin işyeri ile olan hukuki münasebeti iş akdinin feshi ile sona erdiğinden ödenen paralar işçiyi himaye gayesine matuf bir tazminat olup, ücret niteliğinde bulunmadığından, bu nitelikte olan ihbar tazminatı primden istisna edilmiştir. İşyerlerinde para veya kıymetli evrak veyahut ta eşya muhafazası ile görevli bulunanlara işverenler tarafından ödenen kasa tazminatları, muhtemel açıkları kapatmak amacıyla verildiğinden, bunların ücret niteliğinde sayılmaması ve dolayısıyla primden istisna edilmesi gerekmektedir.

Yemek, çocuk ve aile zamları, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından her yıl belirlenecek miktarları karşılığında sigorta priminden istisna edilmiştir.

 

Sigorta Primlerinin Hesabına Esas Tutulacak Kazançların Aylık Tutarının Tespitinde Nazara Alınmayacak Olan Yemek Parası ile Çocuk ve Aile Zamlarının Günlük ve Aylık Tutarlarının Tespitine İlişkin Tebliğe[2] göre;

 

Sigortalılara yemek parası altında yapılan ödemelerin işyerinde veya müştemilatında yemek verilmemesi şartıyla fiilen çalışılan gün sayısı dikkate alınarak 16 yaşından büyükler için her yıl belirlenen günlük asgari ücretin[3] %6’sının yemek verilecek olan gün sayısı ile çarpılması sonucunda bulunacak miktarının aylık sigorta primine esas kazançların hesaplanmasında dikkate alınmaması, dolayısıyla bu tutardan sigorta primi kesilmemesi,

 

Sigortalıya çocuk zammı adı altında yapılan ödemelerden iki çocuğa kadar (iki çocuk dâhil) çocukların 18 yaşını, orta öğrenim yapması halinde 20 yaşını, yüksek öğrenim yapması halinde 25 yaşını doldurmamış olmaları şartıyla veya çalışamayacak durumda malul bulunan ve Sosyal Sigortaya, Emekli Sandıklarına tabi çalışmalarından dolayı gelir veya aylık almayan erkek çocukları ile yaşları ne olursa olsun evli olmayan, evli olmakla beraber sonradan boşanan veya dul kalan ve Sosyal Sigortaya, Emekli Sandıklarına tabi bir işte çalışmayan, buralardan gelir veya aylık almayan kız çocukları için, sigortalının hizmet akdinin devam etmesi şartıyla fiilen çalışmasının olup olmadığı üzerinde durulmaksızın iki çocuğu geçmemek şartıyla çocuk başına her yıl 16 yaşından büyükler için belirlenen aylık asgari ücretin %2’si oranındaki tutarının aylık sigorta primine esas kazançların hesaplanmasında dikkate alınmaması, yani bu miktarlardan sigorta primi kesilmemesi,

 

Sigortalılara aile zammı adı altında yapılacak ödemelerin, sigortalının hizmet akdinin devam etmesi şartıyla fiilen çalışmasının olup olmadığı üzerinde durulmaksızın, sigortalının eşinin herhangi bir sosyal güvenlik kuruluşuna tabi olarak çalışmaması ve buralardan gelir veya aylık almaması durumunda, her yıl 16 yaşından büyükler için belirlenen aylık asgari ücretin %10’u oranındaki tutarının aylık sigorta primine esas kazançların hesaplanmasında dikkate alınmaması, dolayısıyla söz konusu miktardan sigorta primi kesilmemesi,

 

uygun görülmüştür.

 

Sigortalılara yemek parası ile çocuk ve aile zamlarının yıllık olarak bir defada ödenmesi halinde aylık tutarının 12 katını geçmemesi şartıyla defaten yapılan bu ad altındaki yıllık ödemeler de sigorta priminden muaf tutularak, sigorta primi kesilmeyecektir.

 

Ödeme Çeşidi	İstisna tutarı
Yemek parası	Günlük asgari ücretin %6’sı x yemek verilecek gün sayısı
Çocuk zammı	Aylık asgari ücretin %2’si
Aile zammı	Aylık asgari ücretin %10’u

Ayni yardımlardan amaç, bir yasa veya sözleşme hükmüne dayanmayan ve işverenin atıfeti niteliğini taşıyan yardımlardır. Örneğin; işveren Kurban Bayramı dolayısıyla kanun ve sözleşme kendisini mecbur kılmadığı halde işçilerine elbise veya kurbanlık hayvan dağıtsa durum böyledir. Bir yardım hizmetinin doğrudan doğruya yapılacak yerde, bunun gerektirdiği paranın ödenmesi dahi kökende ayni yardım niteliğini taşır.

 

Ayni yardımların nakden ödenmesi durumunda bunların prime esas kazançlar tutarına dâhil edilecektir.

                       

 

Kurumdan geçici iş göremezlik ödeneği alan sigortalılara istirahatlı bulundukları süre içinde aşağıdaki şekillerde ödeme yapılmaktadır:

                       

—Geçici iş göremezlik ödeneği nazara alınmadan tam ücretinin verilmesine devam edilmesi (ödenen ücretler 506/77-a maddesi hükmünde değerlendirilerek prime tabi tutulur.)

           

—İş veya toplu iş sözleşmesine istinaden, alınan geçici iş göremezlik ödeneğinin işverene iadesi ile tam aylık alınması (ödenen ücretler 506/77-a maddesi hükmünde değerlendirilerek prime tabi tutulur.)

 

—Geçici iş göremezlik ödeneği ile ödenek alınan süredeki kazancı arasındaki fark ücretin ödenmesi (fark ödeme, prime esas asgari kazancın altında kalırsa, asgari prime esas kazanca tamamlanır.)

           

—İş veya toplu iş sözleşmesine dayalı olmadan geçici iş göremezlik ödeneği aldığı sürenin ücretlerinin atıfet olarak verilmesi (ödenen ücretler 506/77-a maddesi hükmünde değerlendirilerek prime tabi tutulur.)

 

506/37-I madde hükmüne göre; hastalık sigortasından alınan istirahatlarda ilk iki gün için geçici iş göremezlik ödeneği verilmez. Ödenek alınmayan 2 gün için yapılan ödemeler prime tabidir.[4]

 

 

—Sigortalıların hak kazanıp ta kullanmamış oldukları izin süresine ait ücretlerin, akdin feshedilmesi halinde ödenmesinin zorunlu olduğu, dolayısıyla akdin feshinde hak edildiği nazara alınarak, sigortalılara ödendiği ayın (feshedilme tarihini içeren ayın) kazancına dâhil edilmek suretiyle sigorta primlerine tabi tutulacaktır.

 

—İzin ücretinin akdin feshinden sonra ödenmesi halinde ise, izin ücretine akdin feshinde hak kazanılmış olduğundan, yine akdin feshedildiği ayın kazancına dâhil edilerek sigorta primi kesilir.

           

 

Sigortalıların, çalışmış oldukları işyerlerinde uygulanan toplu iş sözleşmesi hükümlerinden yararlandırılmadıkları gerekçesi ile işverenler aleyhine açtıkları davaların sonucunda mahkemelerce bu durumdaki sigortalılar hakkında toplu iş sözleşmesi hükümlerinin uygulanmasına ve bunun sonucunda toplu iş sözleşmesinde öngörülen ücret ve diğer hakların ödenmesine karar verilmesi halinde, bu nitelikteki kararlar uyarınca sigortalılara geriye yönelik olarak ödenmesi gereken ücretler, 506 sayılı Kanunun 77 nci maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi uyarınca ilişkin olduğu aylara mal edilmek, diğer ödemelerin  (prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkak) ise, aynı fıkranın (b) bendine istinaden ödendiği ayın kazancına dâhil edilmek suretiyle prime tabi tutulur. Yargıtay Hukuk Genel Kurulu’nun 17.05.1989 tarihli 1989/10-25 E., 1989/361 K. sayılı kararlarına göre, toplu iş sözleşmesi hükümleri gereğince verilecek ücret zamları 506/77-a kapsamındaki ücretler gibi değerlendirilerek prim matrahına dâhil edilir.

 

Kamu kurum ve kuruluşlarında çalışan ve toplu iş sözleşmesi dışında kalan personel ile toplu iş sözleşmelerine tabi olmakla beraber sendikalara üye olmamaları nedeniyle özel sektöre ait işyerlerinde sözleşme kapsamında bulunmayan personele 01.01.1990 tarihinden itibaren ödenecek ücret artışlarının da 506/77-a kapsamında mütalaa edilerek ait olduğu ayların sigorta primine esas kazançları ile birleştirilmek suretiyle sigorta primine tabi tutulmaktadır.

 

6245 sayılı Harcırah Kanununun 1 inci maddesinde sayılan kurum ve kuruluşlarda çalışan sigortalı personele Harcırah Kanununun 49 uncu maddesine istinaden ödenen “seyyar görev tazminatı”nın ücret niteliğinde değil, yolluk niteliğinde bir ödeme olduğu Sayıştay Genel Kurulunca da kesin olarak hükme bağlanmıştır. Dolayısıyla, 6245 sayılı Kanunun 1 inci maddesinde sayılan daire ve müesseselerde çalışan sigortalılardan, arazi üzerinde seyyar olarak vazife gören işçilere ilgililerin belediye hudutları haricinde ve belirli bir görev sahası dahilinde, seyyar olarak yaptıkları vazifenin gerektirdiği masrafların karşılığını teşkil etmek üzere 6245 sayılı Kanunun 49 uncu maddesine göre ödenen seyyar görev tazminatı, Sayıştay Genel Kurulunun 22.01.1976 tarihli ve 15476 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan 1975/10 E., 3800/3 K. sayılı kararı uyarınca sigorta primine esas kazanca dahil edilmeyecektir. [5]

İşverence geçerli sebep gösterilmediği veya gösterilen sebebin geçerli olmadığı mahkeme veya özel hakem tarafından tespit edilerek feshin geçersizliğine karar verildiğinde, işveren, işçiyi 1 ay içinde işe başlatmak zorundadır. İşçiyi başvurusu üzerine işveren 1 ay içinde işe başlatmaz ise, işçiye en az 4 aylık ve en çok 8 aylık ücreti tutarında tazminat ödemekle yükümlü olur. Bu tazminat, niteliği itibariyle ücret sayılabilecek bir kazanç durumunda olmaması, esasen işe başlatılmayan sigortalının, başlatılmama nedeniyle sigortalılık vasfının da kalmaması, ödenecek paraların işçiyi himaye gayesine ve işverene işe başlatmama nedeniyle verilen bir medeni ceza niteliğinde olması nedenleriyle, prim matrahına dâhil edilmez.

 

Kararın kesinleşmesine kadar çalıştırılmadığı süre için işçiye en çok 4 aya kadar doğmuş bulunan ücret ve diğer hakları  ödenir. İşverenin işçiyi işe başlatıp başlatmamasının bir önemi yoktur. Bu düzenleme ile feshin geçersizliğine dair karar alan işçiyi, işe başlatıp başlatmama konusunda işverene verdiği inisiyatife karşılık işçiye en çok 4 aya kadar doğmuş bulunan ücret ve diğer haklarının ödenmesini hüküm altına alarak korumuş, sözleşmenin fesih tarihini, en çok 4 aya kadar ileri bir tarihe atmış bulunmaktadır.

İşçinin işe iadesi için kesinleşen mahkeme veya özel hakem kararının kendisine tebliğinden itibaren 10 işgünü içinde işe başlamak için işverene başvurmuş olması koşuluyla; işçinin işe başlatılması ile işçinin istemesine rağmen işe başlatılmaması hallerinde, işçiye çalıştırılmadığı süre için ödenen en çok 4 aya kadar ücret ve diğer haklarından iş kazaları ve meslek hastalıkları ile işsizlik sigortası primi de dâhil olmak üzere tüm sigorta kolları üzerinden prim kesileceği gibi ve bu süreler hizmetten de sayılacaktır.

           

Sigortalıların iş sözleşmelerinin feshinin geçersizliğine karar verilmesi ile işverenin bu konudaki tasarrufu geçersiz kabul edildiğinden, bu durumda sigortalı aynı işyerinde işe başlatıldığında, sözleşmenin feshedildiği tarih itibariyle işverenler ayrıca ikinci bir kez sigortalı tekrar işe giriş bildirgesi düzenlemesine gerek yoktur.

 

İşçi kesinleşen mahkeme veya özel hakem kararının tebliğinden itibaren 10 işgünü içinde işe başlamak için işverene başvuruda bulunmak zorundadır. İşçi bu süre içinde başvuruda bulunmaz ise, işverence yapılmış olan fesih geçerli bir fesih sayılır ve işveren sadece bunun hukuki sonuçları ile sorumlu olur. Bu durumda, işçi İş Kanununun 21 inci maddesinin birinci ve üçüncü fıkrasında yer alan iş güvencesi tazminatı ile en çok dört aya kadar boşta kaldığı sürelere ilişkin ücret ve diğer haklarını talep edemeyeceğinden, işverenin prim belgesi verme ve prim ödeme yükümlülüğü de olmayacaktır.

 

Toplu iş sözleşmesi ile istihdam edilen ve İş Hukuku kurallarına bağlı bulunan kamu işçilerinin görevlerine işverenlerince son verilmesi üzerine görevlerine iadesi amacıyla idari yargı nezdinde açılan davalar üzerine, anılan mahkemelerce yürütmenin durdurulmasına karar verilmesi durumunda, esas hakkında karar verilinceye kadar, eski, yani idari işlemin tesisinden önceki durumun devamı sağlanmaktadır. İdareler bu kararların icaplarına göre ve gecikmeksizin işlem yapmaya veya eylemde bulunmaya mecburdur.

           

İdari yargı tarafından verilen kararlara istinaden sigortalıların fiilen çalışmadıkları süreler için ücret ve benzeri nitelikte ödeme yapılması halinde, ücretlerin ilişkin olduğu aylara mal edilmek, ücret dışındaki diğer ödemelerin ise ödendiği ayın kazancına dâhil edilmek suretiyle sigorta prim matrahına katılır.

Hizmet akdine istinaden çalıştırılan sigortalıların prime esas kazançlarının hesabında;

 

1.      Hak edilen ücretler,

2.      Prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkaktan o ay için yapılan ödemeler ile işverenler tarafından sigortalılar için özel sağlık sigortalarına ve bireysel emeklilik sistemine ödenen tutarlar,

3.      İdare veya yargı mercilerince verilen karar gereğince yukarıdaki belirtilen kazançlar niteliğinde olmak üzere sigortalılara o ay içinde yapılan ödemeler.

 

brüt toplamı esas alınır.

            

1.    Ayni yardımlar,

2.    Ölüm yardımları,

3.    Doğum yardımları,

4.    Evlenme yardımları,

5.    Görev yollukları,

6.    Seyyar görev tazminatları,

7.    Kıdem tazminatı,

8.    İş sonu tazminatı,

9.    Kıdem tazminatı mahiyetindeki toplu ödeme,

10.  Keşif ücreti,

11.  İhbar tazminatı,

12.  Kasa tazminatı,

13.  Sosyal Güvenlik Kurumu tarafından tutarları yıllar itibarıyla belirlenecek yemek, çocuk ve aile zamları,

14.  İşverenler tarafından sigortalılar için özel sağlık sigortalarına ve bireysel emeklilik sistemine ödenen ve aylık toplamı asgarî ücretin % 30'unu geçmeyen özel sağlık sigortası primi ve bireysel emeklilik katkı payları tutarları.

             

Yukarıdaki fıkrada belirtilen istisnalar dışında her ne adla yapılırsa yapılsın tüm ödemeler prime esas kazanca tâbi tutulur. Diğer kanunlardaki prime tâbi tutulmaması gerektiğine dair muafiyet ve istisnalar bu Kanunun uygulanmasında dikkate alınmaz.

   

 

a) Ücretler: Ücretler hak edildikleri aya mal edilmek suretiyle prime tabi tutulur.

 

b) Ücretler dışındaki ödemeler: Ücretler dışındaki ödemeler, ödendiği ayın kazancına dâhil edilir. Bu ödemelerin yapıldığı ayda üst sınırın aşılması nedeniyle prime tabi tutulamayan kısmı, ödemenin yapıldığı ayı takip eden aydan başlanarak 2 ayı geçmemek üzere üst sınırın altında kalan sonraki ayların prime esas kazançlarına ilâve edilir.

 

Saatlik, günlük, haftalık veya aylık olarak belirli bir ücrete dayanmış olmayıp da komisyon ücreti ve kâra katılma gibi belirsiz zaman ve tutar üzerinden ücret alan sigortalıların prim ve ödeneklerinin hesabında esas tutulacak günlük kazançları, prime esas kazancın alt sınırdır.

 

Bir işverene tabi olarak çalışan sigortalının belirli ücretinin dışında ayrıca belirsiz zaman ve tutar üzerinden ücret alması halinde, prime esas günlük kazancı bunların toplamından oluşur.

 

 

Primlerin hesabına esas tutulacak günlük kazanç, sigortalının, bir ay için prime esas tutulan kazancının otuzda biridir. Ancak günlük kazancın hesabına esas tutulan ay içindeki bazı günlerde çalışmamış ve çalışmadığı günler için ücret almamış sigortalının günlük kazancı, o ay için prime esas tutulan kazancının ücret aldığı gün sayısına bölünmesi suretiyle hesaplanır.

 

 

Ay içerisinde 30 günden az prim ödeme gün sayılarına ait eksik günlerin genel sağlık sigortası primleri, eksik çalışma süreleri dikkate alınmak suretiyle hesaplanır.

 

 

Sigortalıların günlük kazançlarının hesabında esas tutulan gün sayıları, aynı zamanda, bunların prim ödeme gün sayılarını gösterir.

 

İşveren ve sigortalı arasında kısmî süreli hizmet akdinin yazılı olarak yapılmış olması kaydıyla, ay içerisinde günün bazı saatlerinde çalışan ve çalıştığı saat karşılığında ücret alan sigortalının ay içindeki prim ödeme gün sayısı, ay içindeki toplam çalışma saati süresinin 4857 sayılı İş Yasası’na göre belirlenen haftalık çalışma süresine göre hesaplanan günlük çalışma saatine bölünmesi suretiyle bulunur. Bu şekildeki hesaplamada gün kesirleri bir gün kabul edilir.

 

İşveren ve sigortalı arasında çağrı üzerine çalışmaya dayalı yazılı iş sözleşmesinde taraflar arasında çalışma süresi gün, hafta ve ay olarak belirlenmemiş ise, sigortalının ay içindeki prim ödeme gün sayısı haftalık çalışma süresi en az 20 saat kararlaştırılmış sayılarak günlük çalışma saatine bölünmesi suretiyle hesaplanır.

Görüleceği üzere, sigorta primine esas kazanç tutarının tespitinde yapılan ödemelerden hangisinin prim matrahına dâhil edilip edilmeyeceği konusu, 506 sayılı Kanunun 77 nci maddesinde düzenlenmiş olup, prim matrahına dâhil edilecek ödemeler genel olarak, prim matrahına dâhil edilmeyecek ödemeler ise özel ve sınırlı olarak belirtilmiştir. Prim matrahına dâhil edilmeyecek ödemeler sınırlı olarak sayıldıktan sonra, bir ilke belirlenmesi yoluna gidilmiştir. Bu ilke de, bu sayılanların dışında her ne ad altında ödeme yapılırsa yapılsın tüm ödemelerin prime tabi tutulacağıdır. Elbette, özel kanunlarda istisna kapsamında olanlar (6772 sayılı Kanunda olduğu gibi) bunun dışında olarak değerlendirilmektedir.

5510 sayılı Yasanın 5754 sayılı Yasa ile değişik son halinde, daha önceki kanundan farklı olarak (506 sayılı Kanundan bahsedilmektedir.) yemek, çocuk ve aile zamlarının istisna tutarlarını belirleme yetkisi Çalışma Ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına verilmişken, yeni uygulamada Sosyal Güvenlik Kurumuna verilmiştir. İşverenler tarafından sigortalılar için özel sağlık sigortalarına ve bireysel emeklilik sistemine ödenen ve aylık toplamı asgarî ücretin % 30'unu geçmeyen özel sağlık sigortası primi ve bireysel emeklilik katkı payları tutarları önceki uygulamada primden istisna değilken, yeni uygulamada istisna kılınmıştır. Başka bir önemli değişik te, diğer kanunlardaki prime tâbi tutulmaması gerektiğine dair muafiyet ve istisnalar yeni uygulamada dikkate alınmamaktadır.

 

 

---