Fırsat Haklı Gösterme
Şekil 1: Hile Üçgeni
Kaynak: Alvin A. Arens, Randal J. Elder ve Mark S. Beasley, Auditing and Assurance Services: An Integrated Approach, 11. Baskı, USA, Pearson Prentice Hall, 2006, s.3
Baskı Unsuru
Finansal baskılar çalışanların varlıkları kötüye kullanmalarını özendiren temel kaynaktır. Borçları olan, madde bağımlısı olan veya kumar düşkünlüğü olan çalışanlar finansal açıklarını kapatmak veya diğer kişisel ihtiyaçlarını karşılamak üzere hırsızlık yapabilirler. Yöneticiler varlıklara ve muhasebe kayıtlarına erişimi olan çalışanlarda bu tür belirtiler olabileceğine dikkat göstermelidirler. İşletmeden memnun olmayan çalışanlar, kendilerini ön plana çıkartmak ya da işvereninden öç almak duygularıyla hırsızlık yapabilirler. İşletmeler çalışanlarına adil davranarak ve morallerini yüksek tutarak onları izlemek suretiyle yolsuzluk riskini azaltabilirler
Fırsat Unsuru
Bir hile yapabilmek için en önemli unsur işletmede hileye yapanı teşvik edecek fırsat unsurunun bulunmasıdır. İşletmelerde ortaya çıkabilecek fırsat unsurlarına aşağıdaki örnekleri verebiliriz.
· Şirketin iç kontrol sisteminin zayıf olması veya hiç olmaması,
· Çalışan davranışlarının yeterli şekilde gözlenememesi,
· Zayıf ahlak politikaları,
· Üçüncü kişilerle ve ortaklarla yapılan gizli anlaşmalar,
· Çalışanların yaptıkları işlerin kalitesini değerlemede yetersizlik,
· Hile yapanların cezalandırılacağı disiplinli bir ortamın sağlanmaması,
· İşletmede çalışanlar arasında bilgi akışının zayıf olması,
· Tepe yönetiminde var olan cahillik, umursamazlık ve yetenek eksikliği,
· Sağlıklı denetim çalışmalarının olmaması[3]
Haklı Gösterme Unsuru
Hile üçgeninin üçüncü unsuru haklı görmedir. Cressey’e göre haklı görme, hileli ve usulsüz eylem gerçekleştikten sonra eylemi mazur görmek için kullanılmaz. Bilindiğinin aksine haklı gösterme hile eylemini gerçekleştirmeden önce meydana çıkan bir unsurdur. Hileyi gerçekleştirecek kişi, hile eylemine geçmeden kendini psikolojik olarak motive etmek için haklı gösterme unsurunu kullanır.[4] Kişiler hile eylemlerini ‘’Bu para zaten benim hakkımdı’’, ‘’Hakkımı yiyiyorlardı’’, ‘’Herkes yapıyor, ben de yapsam ne çıkar ki!’’ gibi gerekçelerle haklı çıkarmaya çalışırlar.
HİLE YAPANLARIN KARAKTERİSTİK ÖZELLİKLERİ
ACFE’ nin 2010 yılında yapmış olduğu araştırmalara göre, hileli bir eylem sonucunda yakalanan işletme çalışanlarının taşıdıkları özellikleri aşağıdaki gibi sıralayabiliriz.[5]
· Hile yapan erkekler toplam hile yapanların %66’sını oluşturarak kadınlara göre daha fazla hile yaptıkları ortaya konmuştur.
· Evli insanların bekarlara göre daha fazla hile yaptıkları ve mutlu evlilikleri olduğu raporlanmıştır.
· ACFE raporuna göre hile yapanların %50’ye yakını üniversite mezunları ve lise mezunları olmakla beraber, maddi olarak en büyük zararı ise lisansüstü seviyede eğitim almış kişiler vermektedir.
· Hile yapanların zeka düzeylerinin yüksek olduğu ya da bu iddiada bulundukları bildirilmiştir. Kendilerini çok zeki sanan hilekarlar, sisteme meydan okumak için hile yoluna başvururlar.
· ACFE raporunda, hile yapanların risk alma eğilimli oldukları, risk almaktan kaçınmadıkları ortaya konmuştur.
· Yaş olarak hile yapanların ileri yaşlarda oldukları bildirilmiştir. En çok hile yapan grup 40-50 yaş arası grup olarak tespit edilmiştir, çünkü bu yaş grubu belirli mevkilere ulaşmış ve belirli yetkileri elde etmiştir.
· Hile yapanların işle ilgili aşırı meraklı ve oldukça azimli çalışanlar oldukları, ilgi düzeylerinin yüksek seviyelerde olduğu gözlemlenmiştir.
· Kurallara uymama eğiliminde olan çalışanların hile yapmaya daha eğilimli olduğu tespit edilmiştir.
· Çalışma koşulları açısından, hile yapanların işte geç saatlere kadar vakit harcadıkları, tatile çıkmaktan kaçındıkları görülmektedir.
· Hile yapanların, kişilik olarak stresli, sinirli ve sorunlu oldukları, kumar, içki ve uyuşturucu gibi kötü alışkanlıkları olduğu görülmektedir
· Hile yapanların diğer kişilere göre daha egoist yapıda bulundukları ve kendilerini daha önemli biri gibi gördükleri bildirilmiştir. Üstlerini ve çalışma arkadaşlarını küçümseyici tavırlar takınmaktadırlar.
· Rahat bir yaşam sürme hırsı, pahalı hobileri bulunma, bol para harcama istekleri hile eğilimini tetikleyen göstergelerdir. Diğer taraftan çalışanın yaşam düzeyinin nedensiz olarak yükselmesi hile eyleminin habercisi olabilmektedir.
· Hile yapanların işletmedeki yerleri araştırıldığında, bu kişilerin işletmenin en güvenilir, en çalışkan kişileri oldukları ortaya konmuştur.
· En çok hile vakası muhasebe departmanında meydana gelmektedir.
· Hile yapanların, işletmenin müşterileri ve satıcılarıyla yakın ilişkilerde bulundukları saptanmıştır.
· Daha fazla maaş, prim veya ödül gibi kişisel kazanç beklentileri hile yapanları motive eden unsurlardan biridir.
Canan Özge Şenlik
Denetçi
[1] Gülhan Genç, ‘’Hileli Finansal Raporlama’’, Yayınlanmamış, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, SBE, s. 37-38
[2] Spencer Pickett ve Jennifer Pickett, Financial Crime Investigation and Control, 1. Baskı, ABD, John Wiley& Sons Yayıncılık, 2002, s. 12
[3] İsmail Küçük,’’Hile-Manipülasyonlar ve Önlenmesi’’ , Yayımlanmamış, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, SBE, s. 15.
[4]Mary-Jo Kranacher ve Richard Riley ve Joseph Wells, Forensic Accounting and Fraud Examination, 1. Baskı, ABD, John Wiley& Sons Yayınevi, 2010, s. 66
[5] http://www.acfe.com/rttn/rttn-2010.pdf (27.06.2010)