İktisadi işletmelerin genel olarak bir takvim yılını kapsayan faaliyet sonuçlarının sağlıklı ve güvenilir bir biçimde muhasebeleştirilmesi ve ilgili kesimlere sunulan mali tabloların doğru bilgilerin yanı sıra tutarlılık ve mukayese edilebilirlik özelliklerini de ihtiva etmesi büyük önem taşımaktadır. İşletmelerin faaliyet dönemi içerisinde gerçekleştirdikleri işlemlerin Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliğlerinde yer alan usul ve esaslar çerçevesinde muhasebeleştirilmesi gerektiği gibi mali karın tespiti açısından değerleme günü itibariyle mevcut alacak ve borçlar ile iktisadi kıymetlerin Vergi Usul Kanunu’nda yer alan usul ve esaslar çerçevesinde değerleme işlemine tabi tutulması gerekmektedir.

 

V.U.K.’nın 258. maddesinde değerleme, vergi matrahlarının hesaplanmasıyla ilgili iktisadi kıymetlerin takdir ve tespiti olarak tanımlanmış, 259. maddesinde değerlemede, iktisadi kıymetlerin vergi kanunlarında gösterilen gün ve zamanlarda haiz oldukları kıymetlerin esas tutulacağı belirtilmiş, 260. maddesinde ise iktisadi kıymetlerin değerlemesinde esas alınacak değerleme ölçüleri tadadi olarak belirtilmek suretiyle hüküm altına alınmıştır. İktisadi işletmelerin değerleme günü itibariyle mevcut bulunan alacak, borç ve iktisadi kıymetlerinin değerlemesine ilişkin usul ve esaslar her bir iktisadi kıymet itibariyle V.U.K.’nın 269 ve Mükerrer 290. maddeleri arasında düzenlenmiş olup, işletmeye dahil bulunan menkul kıymetlerin değerlemesine ilişkin usul ve esaslar ise mezkur Kanunun 279. maddesinde hüküm altına alınmıştır. Yazımızın izleyen bölümlerinde değerleme günü itibariyle işletmede mevcut bulunan Eurobondların değerlemesine ilişkin usul ve esaslar ayrıntılı olarak açıklanacaktır.

 

 

Vergi Kanunlarında “Menkul kıymet” kavramına ilişkin olarak herhangi bir tanım bulunmamakla birlikte 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu’nun 3. maddesinin (b) bendinde ortaklık veya alacaklılık sağlayan, belli bir meblağı temsil eden, yatırım aracı olarak kullanılan, dönemsel gelir getiren, misli nitelikte, seri halinde çıkarılan, ibareleri aynı olan ve şartları Kurulca belirlenen kıymetli evrak olarak tanımlanmıştır. Hisse senetleri, Devlet ve özel sektör tahvilleri, Hisse senedi ve tahvil kuponları ve Hazine bonoları uygulamada en sık karşılaşılan menkul kıymetlerdir.[1]

 

İşletmelerin değerleme günü itibariyle aktiflerinde mevcut bulunan menkul kıymetlerin değerlemesine ilişkin usul ve esaslar Vergi Usul Kanunu’nun 279. maddesinde düzenlenmiş olup, anılan madde şu şekildedir;

 

 

            V.U.K.’nın anılan 279. maddesinden de anlaşılacağı üzere işletmelerin değerleme günü itibariyle aktiflerinde kayıtlı bulunan menkul kıymetlerin niteliğine bağlı olarak üç farklı değerleme yöntemi söz konusu olacaktır. Buna göre hisse senetleri ile portföylerinin en az %51’i Türkiye’de kurulmuş bulunan şirketlerin hisse senetlerinden oluşan yatırım fonu katılma belgeleri alış bedeli ile bunların dışında kalan diğer menkul kıymetler ise borsa rayici ile değerlenecektir. Vergi Usul Kanunu’nda değerleme ölçüsü olarak alış bedelinin tanımı yapılmamış olmakla birlikte uygulamada alış bedelinin, bir iktisadi kıymetin iktisabı için satıcıya ödenen veya borçlanılan meblağ olduğu genel kabul görmektedir. Değerleme ölçüsü olarak borsa rayici ise V.U.K.’nın 263. maddesinde gerek menkul kıymetler ve kambiyo borsasına, gerekse ticaret borsalarına kayıtlı olan iktisadi kıymetlerin değerlemeden evvelki son muamele gününde borsadaki muamelelerin ortalama değeri olarak tanımlanmıştır. Buna karşılık normal dalgalanmalar dışında fiyatlarda bariz karasızlıklar görülen hallerde, son muamele günü yerine değerleme gününden önceki 30 gün içindeki ortalama rayici esas aldırmaya Maliye Bakanlığı yetkilidir.

 

            Öte yandan alış bedeli ile değerlenmesi mümkün olmayan ve borsa rayici bulunmayan ya da borsa rayici muvazaalı bir şekilde oluştuğu anlaşılan menkul kıymetlerin değerlemesinde kıst getiri ölçüsünün esas alınması gerekmektedir. Buna göre borsa rayici bulunmayan ya da borsa rayici muvazaalı olarak oluştuğu anlaşılan menkul kıymetler, alış bedeline vadesinde elde edilecek gelirin (kur farkları dahil) iktisap tarihinden değerleme gününe kadar geçen süreye isabet eden kısmının eklenmesi suretiyle hesaplanacaktır. Buna karşılık borsa rayici bulunmayan, getirisi ihraç edenin kar ve zararına bağlı olarak doğan ve değerleme günü itibariyle hesaplanması mümkün olmayan menkul kıymetler ise alış bedeli ile değerlenecektir.

 

 

 

Anonim şirketlerin finansman ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla itibari kıymetleri eşit ve ibareleri aynı olmak üzere çıkardıkları borç senetlerine “Özel sektör tahvili” denilmektedir.[2] Bununla birlikte Devlet iç borçlanma senetlerinden, vadesi bir yıl ve daha uzun olanlar “Devlet tahvili”, vadesi bir yıldan daha az olanlar ise “Hazine bonosu” olarak tanımlanmaktadır.[3] Tahviller ve bonolar, yatırımcılar için sabit gelir sağlayan uzun vadeli bir menkul kıymet türü olup ihraç edenler (özel sektör şirketleri ve kamu kuruluşları) açısından ise bir borçlanma aracıdır. Tahvil ihraç eden kuruluş, gelecekte belli tarihlerde faiz ödemeleri yapacağını ve vade bitiminde anaparayı ödeyeceğini taahhüt etmektedir. Tahvil hamili, tahvili çıkaran kuruluşun uzun vadeli alacaklısı olup, şirketin aktifi üzerinde alacağından başka hiçbir hakka sahip olmadığı gibi şirketin yönetimine de katılamaz. Bununla birlikte şirketin brüt karından önce tahvil sahiplerinin faizleri ödenir. Öte yandan tahvil hamili şirketin kar-zarar riskine katılmaz ve tahvili ihraç eden şirket faaliyet dönemi sonunda zarar etse dahi günü gelince belli miktardaki anapara ve faizlerini almaya hak kazanır. Hazine bonolarının ise dönemsel faiz ödemeleri bulunmayıp, küpürlü ihraç edilmezler. Bunların faiz ödemeleri nominal değer üzerinden iskonto edilerek fiyata yansıtılır. Vadeye kadar değeri nominal değere ulaşacağından ardaki fark faiz geliri olacaktır.

 

Gerek özel sektör ve Devlet tahvili gerekse de Hazine bonosu, menkul kıymet niteliğini haiz olup, değerleme günü itibariyle işletme kayıtlarında mevcut bulunan anılan menkul kıymetlerin V.U.K.’nın 279. maddesinde yer alan usul ve esaslar çerçevesinde değerleme işlemine tabi tutulması gerekmektedir.[4] Yazımızın önceki bölümünde ana hatları itibariyle açıklandığı üzere V.U.K.’nın 279. maddesinde hisse senetleri ile fon portföylerinin en az yüzde 51’i Türkiye'de kurulmuş bulunan şirketlerin hisse senetlerinden oluşan yatırım fonu katılma belgeleri dışında kalan her türlü menkul kıymetin borsa rayici ile değerleneceği hüküm altına alınmıştır. Buna göre borsa kotuna alınmış bulunan gerek özel sektör gerekse Devlet tahvili ile Hazine bonolarının değerleme günü itibariyle borsa rayici ile değerlenmesi gerekmektedir.[5] Buna karşılık borsa kotuna alınmamış ve buna bağlı olarak borsa rayici bulunmayan tahvil ve Hazine bonolarının değerlemesi özellik arz etmektedir. V.U.K.’nın 279. maddesinde değerleme işlemine tabi tutulacak menkul kıymetin; borsa rayicinin bulunmaması veya borsa rayicinin muvazaalı bir şekilde oluştuğunun anlaşılması durumunda değerlemeye esas bedelinin, menkul kıymetin alış bedeline vadesinde elde edilecek gelirin (kur farkları dahil) iktisap tarihinden değerleme gününe kadar geçen süreye isabet eden kısmının eklenmesi suretiyle hesaplanacağı hüküm altına alınmıştır. Bu kapsamda olmak üzere borsa kotuna alınmamış bulunan anılan menkul kıymetlerin kısaca “kıst getiri” ölçütü olarak adlandırılan bu yöntem ile değerlenmesi gerekmektedir. Buna göre değerleme günü itibariyle işletmede mevcut bulunan ve borsa rayici bulunmayan tahvil ve bonolar, alış bedeline vadesinde elde edilecek gelirin (kur farkları dahil) iktisap tarihinden değerleme gününe kadar geçen süreye isabet eden kısmının eklenmesi suretiyle bulunacak tutar üzerinden değerlenecektir.

 

 

Eurobond genel olarak Devletlerin ya da şirketlerin, kendi ülkeleri dışında, kaynak sağlamak amacıyla, yabancı para cinsinden ihraç ettikleri, genelde uzun vadeli ve kupon ödemeli borçlanma araçlarıdır. Yatırımlarını orta veya uzun vadelerde değerlendirmek isteyen ve döviz cinsinden düşük riskli sabit bir getiri sağlamak isteyen yatırımcılar açısından cazip olan Eurobond’ların genel özellikleri şunlardır;[6]

 

- Başta Amerikan Doları olmak üzere Euro, Japon Yeni, İsviçre Frangı gibi döviz cinsleri üzerinden ihraç edilebilmektedirler.

- Vadeleri genellikle 5–30 yıl arasında değişir.

- 6 ayda bir veya yılda bir, sabit veya değişken kupon faizi öderler.

- Genellikle hamiline yazılı olarak ihraç edilirler ancak fiziki teslim mümkün değildir.

- 2.el piyasası olan yatırım araçlarıdır.Genellikle uzun vadeli olarak ihraç edilmelerine karşın,vade sonunu beklemeden nakde çevrilebilmekte ve getiriniz nakde çevrileceği tarihteki piyasa koşullarına bağlı olarak değişebilmektedir.

 

            Eurobondlar, hisse senedi veya yatırım fonu katılma belgesi mahiyetinde olmadığından V.U.K.’nın 279. maddesinde yer alan düzenleme uyarınca alış bedeli ile değerlenmesi mümkün değildir. Anılan düzenleme uyarınca Eurobondların borsa rayicinin mevcut olması durumunda borsa rayici ile borsa rayicinin mevcut olmaması ya da muvazaalı olarak oluştuğunun anlaşılması durumunda ise kıst getiri ölçüsü ile değerlenmesi gerekmektedir. Bu hususla ilgili olarak Danıştay tarafından verilen bir kararda da Eurobondların borsa rayici ile değerlenmesinin mümkün olmadığı belirtilmiş olup, anılan kararın ilgili kısmı şu şekildedir;[7]

 

 

            Anılan karardan anlaşılacağı üzere teşkilatlanmamış borsalarda işlem görmeyen eurobondların borsa rayici ile değerlenmesi mümkün olmayıp, söz konusu bu mahiyetteki menkul kıymetlerin alış bedeline vadesinde elde edilecek gelirin alış tarihi ile değerleme günü arasındaki döneme isabet eden gelirin eklenmesi suretiyle bulunan tutar (kıst getiri ölçüsü) dikkate alınarak değerlenmesi gerekmektedir.

 

            Ancak İstanbul Menkul Kıymetler Borsasının 261 sayılı “Yabancı Menkul Kıymetler Piyasası “Uluslararası Tahvil Pazarı İşleyiş Esasları” Genelgesi ile T.C. Hazinesinin uluslararası piyasalarda ihraç etmiş olduğu ve Borsa kotunda bulunan dış borçlanma araçlarının, İMKB Yabancı Menkul Kıymetler Piyasası Uluslararası Tahvil Pazarı’nda 16 Nisan 2007 tarihinden itibaren işlem görmeye başlayacağı belirtilerek sistemin işleyişine ilişkin usul ve esaslar düzenlenmiştir. Anılan Genelge ile Uluslararası Tahvil Pazarı (UTP) İMKB Otomatik tahvil Alım Satım Sistemi (OTASS) üzerinde ayrı bir Pazar olarak oluşturulmuş olup, UTP’de İMKB Tahvil ve Bono Piyasası kesin alım-satım işlem yetkisi bulunan tüm aracı kuruluşlar işlem yapmaya yetkilidir. Bu kapsamda olmak üzere 16.04.2007 tarihinden itibaren borsa kotunda bulunan Eurobondlar da borsa da işlem görecek olup, buna bağlı olarak değerleme günü itibariyle oluşacak borsa rayici de V.U.K. uyarınca yapılacak değerleme işlemlerine esas alınacaktır.

 

Aynı şekilde İstanbul Vergi Dairesi Başkanlığı tarafından verilen bir muktezada da Eurobondların borsa rayici ile değerlenebileceği belirtilmiş olup, anılan muktezanın ilgili kısmı şu şekildedir;[8]

 

 

            Buna göre değerleme günü itibariyle mevcut ve borsa kotuna alınmış bulunan Eurobondların V.U.K.’nın 263 ve 279. maddeleri uyarınca borsa rayici ile değerlenmesi gerekmektedir. Buna karşılık borsa kotun alınmamış Eurobondların ise kur farkları da dahil olmak üzere, hesap dönemleri sonunda alış bedeline bilanço gününden sonrasına ait ilk kupon ödemesinin bilançonun ait olduğu hesap dönemine ilişkin kıst tutarının ilave edilmesi suretiyle, diğer hesap dönemleri sonunda da yine alış bedeline ilgili döneme ait kıst tutarın eklenmesi sonucu bulunan tutarlar hesaplanarak değerlenmesi gerekmektedir.

 

 

Eurobond genel olarak Devletlerin ya da şirketlerin, kendi ülkeleri dışında, kaynak sağlamak amacıyla, yabancı para cinsinden ihraç ettikleri, genelde uzun vadeli ve kupon ödemeli borçlanma araçlarıdır. Değerleme günü itibariyle işletmeye dahil bulunan menkul kıymetlerin değerlemesine ilişkin usul ve esaslar V.U.K.’nın 279. maddesinde hüküm altına alınmıştır. Buna göre hisse senetleri ile fon portföylerinin en az %51’i Türkiye’de kurulmuş bulunan şirketlerin hisse senetlerinden oluşan yatırım fonu katılma belgelerinin alış bedeliyle, bunlar dışında kalan her türlü menkul kıymetlerin ise borsa rayici ile değerlenmesi gerekmektedir. İMKB’nin 261 sayılı Genelgesi uyarınca Eurobondlar 16.04.2007 tarihinden itibaren İMKB Yabancı Menkul Kıymetler Piyasası Uluslararası Tahvil Pazarı’nda işlem görmeye başladığından borsa kotuna alınmış bulunan Eurobondların borsa rayici ile değerlenmesi gerekmektedir. Buna karşılık borsa kotuna alınmamış bulunan Eurobondların ise kur farkları da dahil olmak üzere, hesap dönemleri sonunda alış bedeline bilanço gününden sonrasına ait ilk kupon ödemesinin bilançonun ait olduğu hesap dönemine ilişkin kıst tutarının ilave edilmesi suretiyle, diğer hesap dönemleri sonunda da yine alış bedeline ilgili döneme ait kıst tutarın eklenmesi sonucu bulunan tutarlar hesaplanarak değerlenmesi gerekmektedir.

 

 

---